استعانت از نماز (قرآن)

---

خداوند به مؤمنان دستور می‌دهد به صبر و نماز استعانت کنید نه از صبر و نماز؛ چراکه صبر و نماز وسیله قابلی هستند نه معین و مستعان فاعلی؛ چنان‌چه تقوا و جهاد و مانند آن وسیله است، صبر و نماز نیز وسیله یاری خواستن از خداست.

۱ - کمک‌خواهی از نماز

---

۱.۱ - سفارش خداوند به مؤمنان

یکی از سفارش‌هاى خداوند به مؤمنان، استعانت از نماز است:

• «وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ؛ از صبر و نماز يارى جویيد؛ (و با استقامت و مهار هوس‌هاى درونى و توجه به پروردگار، نيرو بگيريد؛) و اين کار، جز براى خاشعان، گران است».

۱.۱.۱ - دیدگاه تفسیر نمونه

۱.۱.۱.۱ - راه پیروزی بر هوای نفس

قرآن برای اینکه انسان بتواند بر امیال و خواسته‌های دل پیروز گردد و حب جاه و مقام را از سر بیرون کند، در آیه بعد چنین می‌گوید: از صبر و نماز یاری جویید و با استقامت و کنترل خویشتن بر هوس‌های درونی پیروز شوید (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
سپس اضافه می‌کند این کار جز برای خاشعان سنگین و گران است (و انها لکبیرة الا علی الخاشعین).

۱.۱.۱.۲ - ارکان پیروزی بر مشکلات

برای پیشرفت و پیروزی بر مشکلات دو رکن اساسی لازم است: یکی پایگاه نیرومند درونی و دیگر تکیه‌گاه محکم برونی، در آیات فوق به این دو رکن اساسی با تعبیر (صبر) و (صلوة) اشاره شده است: صبر آن حالت استقامت و شکیبایی و ایستادگی در جبهه مشکلات است، و نماز پیوندی است با خدا و وسیله ارتباطی است با این تکیه‌گاه محکم.
گرچه کلمه صبر در روایات فراوانی به روزه تفسیر شده است، ولی مسلما منحصر به روزه نیست؛ بلکه ذکر روزه به‌عنوان یک مصداق بارز و روشن آن است، زیرا انسان در پرتو این عبادت بزرگ اراده‌ای نیرومند و ایمانی استوار پیدا می‌کند و حاکمیت عقلش بر هوس‌هایش مسلم می‌گردد.

۱.۱.۱.۳ - دیدگاه مفسران

مفسران بزرگ در تفسیر این آیه نقل کرده‌اند که رسول گرامی اسلام هر‌گاه با مشکلی روبه‌رو می‌شد که او را ناراحت می‌کرد، از نماز و روزه مدد می‌گرفت.

۱.۱.۱.۴ - روایاتی از امام صادق

و نیز از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمود: (هنگامی که با غمی از غم‌های دنیا روبه‌رو می‌شوید، وضو گرفته، به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خداوند دستور داده (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
توجه به نماز و راز و نیاز با پروردگار نیروی تازه‌ای در انسان ایجاد می‌کند و او را برای رویارویی با مشکلات نیرو می‌بخشد.
در کتاب کافی از امام صادق (علیه‌السلام) می‌خوانیم: (کان علی (علیه‌السلام) اذا اهاله امر فزع قام الی الصلوة ثم تلا هذه الایة و استعینوا بالصبر و الصلوة)؛ هنگامی که مشکل مهمی برای علی (علیه‌السلام) پیش می‌آمد، به نماز برمی‌خاست؛ سپس این آیه را تلاوت می‌فرمود: (و استعینوا بالصبر و الصلوة).
آری نماز انسان را به قدرت لایزالی پیوند می‌دهد که همه مشکلات برای او سهل و آسان است و همین احساس سبب می‌شود که انسان در برابر حوادث نیرومند و خونسرد باشد.

۱.۱.۲ - دیدگاه تفسیر المیزان

۱.۱.۲.۱ - علت استعانت به صبر و نماز

کلمه استعانت به معناى طلب کمک است، و این در وقتى صورت مى‌گیرد که نیروى انسان به‌تنهایى نمى‌تواند مهم و یا حادثه‌اى را که پیش آمده بر وفق مصلحت خود برطرف سازد، و اینکه فرموده: از صبر و نماز براى مهمات و حوادث خود کمک بگیرید، براى این است که در حقیقت یاورى به‌جز خداى سبحان نیست، در مهمات یاور انسان مقاومت و خویشتن دارى آدمى است، به اینکه استقامت به‌خرج داده، ارتباط خود را با خدا وصل نموده، از صمیم دل متوجه او شود، و به‌سوى او روى آورد، و این همان صبر و نماز است، و این دو بهترین وسیله براى پیروزی است؛ چون صبر هر بلا و یا حادثه عظیمى را کوچک و ناچیز مى‌کند، و نماز که اقبال به‌ خدا، و التجا به‌ اوست، روح ایمان را زنده مى‌سازد، و به‌ آدمى مى‌فهماند: که به جایى تکیه دارد که انهدام‌پذیر نیست، و به سببى دست زده که پاره‌شدنى نیست.

۱.۱.۲.۲ - تفاوت خشوع با خضوع

و انها لکبیره الا على الخاشعین ... ضمیر (ها) به کلمه (صلوه) برمى‌گردد، و اما اینکه آن را به کلمه (استعانت) که جمله (استعینوا) متضمن آن است برگردانیم، ظاهرا با جمله (الا على الخاشعین) منافات داشته باشد، براى اینکه خشوع با صبر خیلى نمی‌سازد، و فرق میانه خشوع و خضوع با اینکه معناى تذلل و انکسار در هر دو هست، این است که خضوع مختص به جوارح و اعضاى بدنى آدمى است؛ ولى خشوع مختص به قلب است.
• «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ اى افرادى که ایمان آورده‌ايد! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگيريد! (زيرا) خداوند با صابران است».

۱.۱.۲ - دیدگاه تفسیر المیزان

و سخن کوتاه اینکه در آیات مورد بحث به‌طور اشاره خبر می‌دهد: که چنین محنتی و بلایی رو به آمدن است؛ چون در آیات، سخن از قتال و جهاد در راه خدا کرده چیزی که هست، این بلا را به وصفی معرفی کرده که دیگر چون سایر بلاها مکروه و ناگوار نیست و صفت سوئی در آن باقی نمانده و آن این است که این قتال مرگ و نابودی نیست؛ بلکه حیات است و چه حیاتی!! پس این آیات مؤمنین را تحریک می‌کند که خود را برای قتال آماده کنند و به ایشان خبر می‌دهد که بلا و محنتی در پیش دارند، بلایی که هرگز به مدارج تعالی و رحمت پروردگاری و به اهتدا، به هدایتش نمی‌رسند، مگر آنکه در برابر آن صبر کنند و مشقت‌هایش را تحمل نمایند، و به ایشان این حقیقت را تعلیم می‌دهد که باید برای رسیدن به هدف از قتال استمداد بگیرند، می‌فرماید: از صبر و نماز استعانت بجویید، از صبر که عبارت است از خودداری از جزع و ناشکیبایی و از دست ندادن امر تدبیر، و از نماز که عبارت است از توجه به سوی پروردگار و انقطاع به‌سوی کسی که همه امور به دست اوست، آری (ان القوة لله جمیعا)، (نیرو همه‌اش از خداست).

۱.۱.۳.۱ - تمسک به صبر و نماز

(یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة ان اللّه مع الصابرین) در معنای صبر و صلاة در ذیل آیه: (و استعینوا بالصبر و الصلوة، و انها لکبیرة الا علی الخاشعین)، صبر و نماز و تأکید فراوان خداوند در قرآن بر تمسک بر آن دو پاره‌ای مطالب گفته شد، در اینجا نیز می‌گوییم: صبر از بزرگ‌ترین ملکات و احوالی است که قرآن آن را ستوده و مکرر امر بدان نموده است، تا به‌ جایی که قریب به هفتاد مورد شده، حتی درباره‌اش فرموده: (ان ذلک من عزم الامور)، (این صبر از کارهای بس مهم است) و نیز فرموده: (و ما یلقیها الا الذین صبروا و ما یلقیها الا ذوحظ عظیم)، (این اندرز را نمی‌پذیرد مگر کسانی که صبر کنند و نمی‌پذیرد، مگر صاحب بهره‌ای عظیم) و نیز فرموده: (انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب)، (تنها صابران‌اند که بدون حساب اجرشان به‌ تمام داده می‌شود).
و اما (صلوة) درباره آن همین قدر می‌گوییم: که نماز از بزرگ‌ترین عبادت‌هایی است که قرآن بر آن تأکید بسیار دارد، حتی درباره‌اش فرموده: (ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر)، (نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد)، و در قرآن کریم درباره هر امری سفارش می‌کند، در صدر آن و در اولش نماز را به یاد می‌آورد.
خدای سبحان صبر را چنین توصیف کرده که خدا با صابران است که دارای این صفت‌اند، و اگر در آیه مورد بحث تنها صبر را توصیف کرد و از نماز چیزی نفرمود، با اینکه در آیه: (و استعینوا بالصبر و الصلوة و انها لکبیرة) الخ نماز را توصیف کرده، بدین جهت بود که مقام آیات مورد بحث مقام برخورد با مواقف هول‌انگیز و هماوردی با شجاعان است و در این مقام اهتمام ورزیدن به صبر مناسب‌تر است، برخلاف آیه سابق، و باز به همین جهت در آیه مورد بحث فرمود: (ان اللّه مع الصابرین)، و نفرمود: (ان اللّه مع المصلین).
و اما اینکه فرمود: خدا با صابران است، این معیت غیر آن معیتی است که در آیه: (و هو معکم اینما کنتم)، (او با شماست هر جا که باشید)، آمده، برای اینکه معیت در آیه سوره حدید معیت احاطه و قیمومت است، می‌خواهد بفرماید: خدا بر همه شما احاطه دارد و قوام ذات شما به اوست، برخلاف معیت در آیه مورد بحث که به معنای یاری کردن صابران است، می‌خواهد بفرماید (الصبر مفتاح الفرج صبر کلید فرج خدایی و یاری اوست).

۱.۱.۱ - دیدگاه تفسیر نمونه

۱.۱.۴.۱ - صبر و پایداری

آیه مورد بحث سخن از صبر و پایداری به میان می‌آورد، که بدون آن، مفاهیم گذشته هرگز تحقق نخواهد یافت.
نخست می‌گوید: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از صبر و نماز کمک بگیرید) (یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة).
و با این دو نیرو (استقامت و توجه به خدا) به جنگ مشکلات و حوادث سخت بروید که پیروزی از آن شماست (زیرا خداوند با صابران است) (ان الله مع الصابرین ).
به عکس آنچه بعضی تصور می‌کنند، (صبر) هرگز به معنی تحمل بدبختی‌ها و تن دادن ذلت و تسلیم در برابر عوامل شکست نیست؛ بلکه صبر و شکیبایی به معنی پایداری و استقامت در برابر هر مشکل و هر حادثه است.
لذا بسیاری از علمای اخلاق برای (صبر) سه شاخه ذکر کرده‌اند:
صبر بر اطاعت (مقاومت در برابر مشکلاتی که در راه طاعت وجود دارد).
صبر بر معصیت (ایستادگی در برابر انگیزه‌های گناه و شهوات سرکش و طغیانگر).
و صبر بر مصیبت (پایداری در برابر حوادث ناگوار و عدم خود باختگی و شکست روحی و ترک جزع و فزع).
کمتر موضوعی را در قرآن می‌توان یافت که مانند (صبر) تکرار و مورد تأکید قرار گرفته باشد در قرآن مجید در حدود هفتاد مورد از صبر، سخن به میان آمده که بیش از ده مورد از آن به شخص پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) اختصاص دارد.

۱.۱.۴.۲ - مهم‌ترین عامل پیروزی

تاریخ مردان بزرگ گواهی می‌دهد که یکی از عوامل مهم یا مهم‌ترین عامل پیروزی آنان، استقامت و شکیبایی بوده است. افرادی که از این صفت بی‌بهره‌اند، در گرفتاری‌ها بسیار زود از پا در‌می‌آیند و می‌توان گفت نقشی را که این عامل در پیشرفت افراد و جامعه‌ها ایفا می‌کند، نه فراهم بودن امکانات دارد و نه استعداد و هوش و مانند آن.
به همین دلیل در قرآن مجید روی این موضوع با مؤکدترین بیان تکیه شده است، آنجا که می‌گوید: انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب: (صابران پاداش خود را بی‌حساب می‌گیرند).
و در مورد دیگر بعد از ذکر (صبر در برابر حوادث) می‌خوانیم: ان ذلک من عزم الامور: (این کار از محکم‌ترین کارها است).

۱.۱.۴.۳ - ویژگی استقامت و پایمردی

اصولا ویژگی استقامت و پایمردی، این است که فضائل دیگر بدون آن ارج و بهایی نخواهد داشت که پشتوانه همه آنها صبر است و لذا در (نهج‌البلاغه) در (کلمات قصار)) می‌خوانیم: و علیکم بالصبر، فان الصبر من الایمان کالراس من الجسد، و لا خیر فی جسد لا راس معه، و لا فی ایمان لا صبر معه: (بر شما باد به صبر و استقامت که صبر در برابر ایمان همچون سر است در مقابل تن، تن بی‌سر فایده‌ای ندارد، هم‌چنین ایمان بدون صبر ناپایدار و بی‌نتیجه است).
در روایات اسلامی عالی‌ترین صبر را آن دانسته‌اند که به هنگام فراهم آمدن وسائل عصیان و گناه انسان مقاومت کند و از لذت گناه چشم بپوشد.
در آیه مورد بحث مخصوصا به مسلمانان انقلابی نخستین که دشمنان نیرومند و خونخوار و بی‌رحم از هر سو آنها را احاطه کرده بودند، دستور داده شده است که در برابر حوادث مختلف از قدرت صبر و پای‌مردی کمک بگیرند، که نتیجه آن استقلال شخصیت و اتکا به خویشتن و خود یاری در پناه ایمان به خداست و تاریخ اسلام این حقیقت را به‌خوبی نشان می‌دهد که همین اصل اساسی پایه اصلی همه پیروزی‌ها بود.

۱.۱.۴.۴ - نماز تکیه‌گاهی مهم در کنار صبر

موضوع دیگری که در آیه بالا به‌عنوان یک تکیه‌گاه مهم در کنار صبر، معرفی شده (صلوة) (نماز) است؛ لذا در احادیث اسلامی می‌خوانیم: کان علی (علیه‌السلام) اذا اهاله امر فزع قام الی الصلوة ثم تلی هذه الایة و استعینوا بالصبر و الصلوة...: (هنگامی که علی (علیه‌السلام) با مشکلی روبه‌رو می‌شد به نماز برمی‌خاست و پس از نماز به دنبال حل مشکل می‌رفت و این آیه را تلاوت می‌فرمود: (و استعینوا بالصبر و الصلوة...)
از این موضوع هرگز نباید تعجب کرد؛ زیرا هنگامی که انسان در برابر حوادث سخت و مشکلات طاقت‌فرسا قرار می‌گیرد، و نیروی خود را برای مقابله با آنها ناچیز می‌بیند، نیاز به تکیه‌گاهی دارد که از هر جهت نامحدود و بی‌انتها باشد، نماز او را با چنین مبدئی مربوط می‌سازد، و با اتکا بر او می‌تواند با روحی مطمئن و آرام امواج سهمگین مشکلات را درهم بشکند.
بنابراین آیه فوق در حقیقت به دو اصل توصیه می‌کند یکی اتکای به خداوند که نماز مظهر آن است و دیگری مسئله خود یاری و اتکای به نفس که به‌عنوان صبر از آن یاد شده است.

۲ - پانویس

---